Zakład Doświadczalny Uprawy Torfowisk. Czemerne pod Sarna

W Polsce – w okresie międzywojennym – dużą wagę przywiązywano do rolniczego zagospodarowania torfowisk, szacowanych na przeszło 4 mln ha. Działania te związane były m.in. z przeludnieniem obszarów wiejskich i miały na celu wzbogacenie potencjału produkcyjnego kraju.

Z przychylnością ówczesnego ministra rolnictwa spotkała się inicjatywa Sarneńskiego Okręgowego Towarzystwa Rolniczego założenia torfowiskowej stacji doświadczalnej, noszącej nazwę Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk.Prezesem towarzystwa, a także jego organizatorem, był Szczęsny Poniatowski, z pochodzenia ziemianin, z wykształcenia prawnik, działacz polityczny i społeczny. Dzięki jego staraniom i zdolnościom organizacyjnym w 1923 roku, wykorzystując teren i budynki byłej Stacji Błotnej, zakład rozpoczął swoją działalność.
Stacja Błotna była placówką doświadczalną, funkcjonującą przed pierwszą wojną światową (założona przez Wołyńskie „Ziemstwo Gubernialne” w 1912 roku), finansowaną przez rosyjskie ministerstwo rolnictwa i utworzoną w związku z akcją osuszania bagien poleskich. Spuścizna naukowa stacji nie przetrwała do okresu międzywojennego, majątek w znacznym stopniu uległ dewastacji.
Pierwszym dyrektorem zakładu został inż. Bronisław Chamiec. Początki jego działalności to głównie prace organizacyjne, melioracyjne, remontowo-budowlane, podporządkowane głównemu celowi, tzn. zmeliorowaniu i uprawie nieużytecznych torfowisk. Organizacyjnie zakład należał do Towarzystwa Rolniczego. Początkowo organem naczelnym było Kuratorium, w skład którego wchodzili przedstawiciele Ministerstwa Rolnictwa, wydziałów wojewódzkich, instytutów i towarzystw naukowych. Po przyłączeniu zakładu do Izby Rolniczej, Kuratorium stało się organem opiniodawczo-doradczym, a władzę przejął zarząd mianowany przez izbę.
Byt zakładu zapewniały głównie dotacje Ministerstwa Rolnictwa, w późniejszym okresie Wołyńskiej Izby Rolniczej; budżet wspomagały także Sejmik Sarneński, darczyńcy, niewielkie dochody przynosiła sprzedaż plonów. Zakład prowadził działalność na terenach stanowiących własność Skarbu Państwa, początkowo obejmujących 120 ha, w późniejszym okresie około 260 ha torfowisk i 15 ha gruntu mineralnego. Tereny te były położone w dorzeczu Słuczy, na skraju torfowego bagna „Czemerne”.
Zadaniem Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk było dostarczenie meliorantom i rolnikom wytycznych co do sposobu melioracji i wykorzystania torfowisk, uświadamianie korzyści płynących z takich działań na przykładzie zmeliorowanych i uprawianych pól pokazowych. W praktyce oznaczało to prowadzenie prac doświadczalno-naukowych z zakresu melioracji, upraw rolnych i łąkowych oraz zootechniki.
Prace badawcze prowadzono w działach: hydrotechnicznym, rolniczym z pracownią chemiczno-fizjologiczną i działem ogrodniczym, łąkarskim z działem ochrony roślin, zootechnicznym. Zakład miał także stację meteorologiczną i dział gospodarczo-administracyjny.
Dział Hydrotechniczny w latach 1929–1934 kierowany był przez dr. Stanisława Baca, późniejszego profesora Wyższej Szkoły Rolniczej we Wrocławiu i twórcę Wydziału Melioracji Wodnych.
Doświadczenia prowadzone w tym dziale miały na celu znalezienie najkorzystniejszych sposobów normowania stosunków wilgotnościowych w glebie torfowej, z uwzględnieniem warunków klimatycznych i rodzaju upraw. Na osuszanych w różny sposób polach prowadzono pomiary hydrotechniczne, obserwacje hydrologiczne i meteorologiczne, badano właściwości fizyczne gleb torfowych, stosunki wodne i zmiany zachodzące w torfowisku naturalnym i zmeliorowanym. Dr Bac godził to z pracą adiunkta Politechniki Lwowskiej w Katedrze Uprawy Roli i Roślin w Dublanach i ze współpracą z Biurem Projektu Melioracji Polesia. Liczne publikacje dr. Baca z dziedziny torfoznawstwa wykazały odrębność strukturalną i biologiczną gleb torfowych w porównaniu z glebami mineralnymi oraz konieczność prowadzenia osobnych metod melioracji i gospodarowania.
Kierownikiem Pracowni Chemiczno-Fizjologicznej od 1930 roku, a później kierownikiem całego Działu Rolniczego (do 1934 roku) był doc. dr Bolesław Świętochowski, także profesor naszej uczelni. Doc. Świętochowski zajmował się m.in. prowadzeniem badań chemicznych i biochemicznych gleb torfowych. Zadaniem było wyjaśnienie niektórych aspektów charakterystyki torfu i jego przydatności rolniczej. Pod kierunkiem doc. Świętochowskiego prowadzono doświadczenia polowe, m.in. związane z mechaniczną uprawą gleby, doświadczenia odmianowe, uprawowe i nawozowe, a także poświęcone fizycznym właściwościom torfu.
W Dziale Rolniczym zatrudniony był dr Włodzimierz Tymrakiewicz, botanik i torfoznawca, również profesor wrocławskiej WSR. W latach 1946–1960 prof. Tymrakiewicz współpracował z prof. Stanisławem Tołpą w Katedrze Botaniki uczestnicząc w wielkim programie ogólnopolskich badań torfowych.
Prace w Dziale Łąkarskim, związane z zakładaniem kultur łąkowo-pastwiskowych na zmeliorowanych torfowiskach, miały wymiar praktyczny. Pozwoliły na wypracowanie optymalnych metod zagospodarowania torfowisk dzięki wprowadzeniu nasion własnej hodowli i określeniu norm wysiewu dostosowanych do lokalnych warunków.
Dział Zootechniczny zajmował się badaniem wartości gleb torfowych jako terenów hodowlanych. Prowadzono doświadczenia pastwiskowe, badano wartość użytkową miejscowych ras bydła poleskiego i trzody chlewnej.
Wojna 1939 roku przerwała nurt prac badawczo-naukowych w zakładzie. Władze okupacyjne główny nacisk położyły na działalność produkcyjną, związaną z potrzebami toczącej się wojny. Mimo wysiłków Polaków pracujących w zakładzie w okresie wojennym, nie udało się uratować dokumentacji prac naukowych. Kolejne przejścia frontu, grabieże, ewakuacja cenniejszego dobytku przez okupantów przyczyniły się do znacznej dewastacji całego majątku. Tradycje Stacji Błotnej i Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk kontynuuje Naukowo-Badawcza Stacja Zagospodarowania Bagien w Sarnach.
Zakład Doświadczalny Uprawy Torfowisk był w okresie międzywojennym liczącą się placówką naukową i ośrodkiem kultury rolnej. Rozwijał działalność oświatowo-propagandową poprzez prowadzenie kursów uprawy torfowisk, zarówno na poziomie popularnym – dla okolicznych włościan oraz na wyższym – dla personelu pracującego przy zagospodarowaniu torfowisk.
Pod redakcją inż. Bronisława Chamca opracowano „Zarys uprawy torfowisk niskich”, wydany w 1935 roku przez Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych. Współautorami tej pracy są m.in. doc. dr Bolesław Świętochowski i doc. dr Stanisław Bac. Wyniki prac były publikowane w corocznych sprawozdaniach, a końcowe wyniki badań – w prasie fachowej. Przy udziale Stowarzyszenia Łąkarzy zakład wydawał kwartalnik „Łąka i Torfowisko”, z rocznym dodatkiem naukowym „Rocznikiem Łąkowym i Torfowym” (w latach 1934–1939). Na uwagę zasługuje współpraca zakładu z uczelniami rolniczymi i uniwersytetami, a także z instytucjami działającymi w rolnictwie. W końcu lat 20. zakład nawiązał współpracę z Biurem Projektu Melioracji Polesia. Na terenie zakładu prowadzono, pod kierunkiem prof. D. Szymkiewicza, terenowe badania ekologiczne. Zespół kierowany przez prof. Stanisława Kulczyńskiego, z ramienia biura, przeprowadził w 1929 roku na terenie zakładu badania botaniczne i analizy pyłkowe torfów. Współpracownikiem prof. Kulczyńskiego był prof. Stanisław Tołpa, twórca polskiej szkoły torfoznawczej. Praca badawcza pod kierunkiem prof. Kulczyńskiego zaowocowała licznymi opracowaniami, w tym m.in. publikacją poświęconą torfom sarneńskim: „Torfowiska okolic Sarn”, Brześć 1933 oraz wspomnieniami prof. Stanisława Tołpy „Śladami łosia”, Lwów 1936. Częstym gościem zakładu był prof. Jan Tomaszewski, późniejszy wybitny twórca wrocławskiej szkoły gleboznawczej. Można przytoczyć długą listę osób mających na swoim koncie wybitne osiągnięcia naukowe w dziedzinie rolnictwa, późniejszych profesorów uczelni polskich i zagranicznych. Prof. Witold Niewiadomski (także pracownik zakładu, współtwórca polskiej szkoły uprawy roli i roślin) określił Zakład Doświadczalny Uprawy Torfowisk pod Sarnami jako „kuźnię profesorów” i w tym stwierdzeniu nie było przesady. Beata Podolska
Składam podziękowanie Pani Kalinie Sroczyńskiej, córce kierownika Działu Zootechnicznego Zakładu, Stefana Mataszewskiego za życzliwość i przekazane Bibliotece Głównej materiały, w tym autorski egzemplarz opracowania „Czemerne. Wspomnienia znad Horynia i Słuczy”.
Beata Podolska

Łąkarstwo jest to całokształt wiedzy o łąkach i pastwiskach (użytki zielone) oraz działalność gospodarcza, której zadaniem jest pozyskiwanie możliwie wysokich plonów pełnowartościowej paszy (zielonej i siana) dla zwierząt gospodarskich oraz utrzymywanie tych użytków w wysokiej kulturze. Łąkarstwo opiera się z jednej strony na teoretycznej wiedzy o siedliskach łąkowych (łąkoznawstwo), z drugiej zaś — na znajomości metod uprawy i pielęgnowania użytków zielonych (uprawa łąk i pastwisk), sposobów użytkowania runi łąkowej i pastwiskowej (użytkowanie łąk i pastwisk, pastwiskowa gospodarka) oraz metod sprzętu i konserwowania paszy. Wiedza łąkarska oparta na badaniach naukowych zaczęła się rozwijać w środkowej Europie w 2 poł. XVIII w.. W Polsce pionierami łąkarstwa byli J.K. Kluk, M. Oczapowski. Pierwsza placówka doświadczalna —
Zakład Doświadczalny Uprawy Torfowisk pod Sarnami (1934–39). Tu utworzono Stowarzyszenie Łąkarzy, działające do II wojny światowej.

Osoby:
Prof. dr hab. Bolesław Świętochowski (ur. 17 września 1895 w Dąbrowie Górniczej, zm. 6 grudnia 1975 we Wrocławiu) – twórca fundamentalnej w naukach rolniczych specjalności – ogólna uprawa roli i roślin. Od 1930 kierownik Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk w Sarnach na Wołyniu, Wydziału Rolniczo-Lasowego Politechniki we Lwowie. W 1935 habilitował się na Wydziale Rolniczym SGGW, a w 1936 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i został powołany na Kierownika Katedry Ogólnej i Szczegółowej Uprawy Roślin.
W niepublikowanych materiałach archiwalnych są tego liczne świadectwa. Jakże romantycznie opisał „warunki ekologiczne i ekosystem”, fetując 40-lecie pracy inż. Mieczysława Oczeretki, urodzonego na Polesiu Wołyńskim i już za młodu zatrudnionego w Zakładzie Uprawy Torfowisk na Czemernem koło Sarn.
Na starych cmentarzach odprawiano jeszcze „domowinki” z karmieniem duchów zmarłych tradycyjnymi potrawami, a w dni odpustów pop miewał nabożeństwa nie tyle pobożne, co ku czci prastarej Car-Sosny, o której tradycja mówiła, że była już za czasów pogańskich czczona. Dnie całe można było wędrować przez lasy zarosłe paprociami po pas, przez bagna po kilometrowych wąskich kładkach podpierając się długą żerdzią do Zaszumińskiego jeziora, gdzie wodopój miały łosie, gnieździły się czarne bociany, żurawie i czaple… Nie wiem, czy nasz Jubilat bał się wilków, gdy jako 17-latek chodził na obserwacje świtem i wieczorem, ale pamiętam, że pasąca się w pobliżu klacz broniąc przed wilczycą źrebaka miała rano poszarpany zad i boki. Wilczyca zabiegała o śniadanie dla swych młodych, ale widać młodocianego adepta nauki nie oceniła jako źrebaka.
do 1930 r., kierownikiem Działu fizjologii i doświadczalnictwa polowego w Zakładzie Doświadczalnym Uprawy Torfowisk w Sarnach

Witold Marian Niewiadomski (ur. 2 stycznia 1911 we Lwowie, zm. 23 marca 2005 w Olsztynie), uczony polski, profesor nauk rolniczych, członek PAN.
W 1933 ukończył studia na Uniwersytecie Jagiellońskim, następnie podjął pracę jako starszy asystent w Zakładzie Doświadczalnym Uprawy Torfowisk pod Sarnami. W pracy naukowej zajmował się agronomią i agrotechniką. Był autorem prac dotyczących teorii i technologii zagospodarowania zmeliorowanych torfowisk niskich, naukowych podstaw przyrodniczo-rolniczej regionalizacji, specyfiki rolnictwa na terenach erodowanych, koncepcji przestrzennego zagospodarowania krajobrazu rolnego.

Henryk Kern (ur. 1903, zm. 28 marca 2004), uczony polski, profesor nauk rolniczych, specjalista łąkarstwa. Ukończył Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego. Pracował m.in. jako kierownik Zakładu Łąkarskiego w Zakładzie Doświadczalnym Uprawy Torfowisk pod Sarnami oraz instruktor łąkarstwa w izbach rolniczych we Lwowie i Krakowie.

Ostromęcki Jerzy, prof. – Melioracje Rolne.

Ostromęcki Jerzy:
Zarys metody określania rozstaw urządzeń melioracyjnych w torfowiskach.
Wyd.1 Warszawa, Zakł.Dośw.Uprawy Torfowisk pod Sarnami, 1937. 92s.,9 tabl., 23cm.
Torfowisko-badanie
Melioracje gruntów
38418 1. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Biblioteka Główna
im. Władysława Grabskiego

Zarys uprawy torfowisk niskich. Praca zbiorowa pod redakcją dyrektora Zakładu Doświadczalnego Uprawy Torfowisk pod Sarnami inż. Bronisława Chamca.

„Łąkarze polscy pomni zasług i ofiarnej pracy Współtwórców Zakładu Uprawy Torfowisk w Sarnach, Stacji Uprawy Torfowisk Politechniki Lwowskiej w Dublanach, Stowarzyszenia Łąkarzy oraz wielu Łąkarzy oddanych sprawie łąkarstwa na Ziemiach Polskich, przypominają działalność wielu pokoleń Łąkarzy, wśród nich Inżyniera Stefana Mataszewskiego a przede wszystkim Profesora Edwarda Ralskiego zamordowanego w Katyniu. Przekonani, że użytki zielone stanowią naturalne bogactwo Kraju powołują Polskie Towarzystwo Łąkarskie”.