Przegrana w wojnie obronnej 1939 r. pociągnęła za sobą dyskusje i spory o kształt powojennego państwa i jego miejsce na mapie Europy. Głos zabierały wszystkie siły społeczne prowadzące aktywną działalność narodowowyzwoleńczą. Obóz patriotyczny zaczął się kształtować już pod koniec kampanii wrześniowej i charakteryzował się rozbiciem organizacyjnym. Szacuje się, że w okupowanym kraju działało około 200-300 organizacji konspiracyjnych, wśród których około 70 posiadało bardziej lub mniej dokładnie określony program polityczny. Najważniejsze spośród nich kontynuowały swoją przedwojenną działalność. Każdy z nurtów politycznych posiadał co najmnie dwa ośrodki co w efekcie dawało różnorodność głównych treści polskiej mysli politycznej lat wojny i okupacji. Ciągłość państwa polskiego uosabiał rząd funkcjonujący na podstawie konstytucji kwietniowej stworzony przez główne partie opozycyjne okresu sanacyjnego: Stronnictwo Ludowe, Polską Partię Socjalistyczną, Stronnictwo Pracy oraz część Stronnictwa Narodowego.

Stronnictwo Narodowe było główna siłą obozu narodowego, do którego możemy zaliczyć: Konfederację Narodu, Obóz Narodowo-Radykalny „Szaniec” oraz Ojczyznę. Stosunek obozu do innych nurtów ideowo-politycznych determinował pogląd utworzenia państwa narodowego i szczególną w nim rolę narodu polskiego dlatego należy do niego także zaliczyć Ruch Miecz i Pług. Ośrodek krajowy Stronnictwa Narodowego reprezentowali: Mieczysław Trajdos oraz Stefan Sacha, Władysław Jaworski, Stanisław Jasiukowicz i Aleksander Zwierzyński. Na emigracji powstał Komitet Polityczny SN, którym kierowali Tadeusz Bielecki, Władysław Folkierski i Marian Seyda. Na czele Konfederacji Narodu stanął Bolesław Piasecki – lider przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga”. Z Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC” wywodził się ON-R „Szaniec” którego ideologami zostali Stanisław Kasznica i Kazimierz Gluziński. Na terenie Wielkopolski działała Ojczyzna założona przez działaczy stronnictwa i Związek Młodych Narodowców (wśród organizatorów wymienić możemy m.in. Witold Grott i Edward Piszcz). Z inicjatywy byłych zawodowych wojskowych i mniej znanych działczy narodowych zawiązano organizację polityczno-wojskową Ruch Miecz i Pług, która działała na terenie Warszawy, Podlasia i Lubelszczyzny.
W obrębie zainteresowań pracy znajdą się kwestie poruszające problem powojennego kształtu Polski, stosunku do mniejszości narodowych oraz ustroju politycznego państwa po zakończeniu wojny. Wspomniane zostaną również podstawowe wizje ustroju gospodarczego i społecznego powojennej Polski, które nie ulegały zasadniczym zmianom przez cały okres drugiej wojny światowej.
Stronnictwa tworzące Krajową Reprezentację Polityczna określiły cele wojenne i cele pokoju. Za podstawę programu polskich celów wojny uznano: wolność, integralność terytorialną, suwerenność i bezpieczeństwo oraz zdrowy rozwój wewnętrzny kraju. Z celów międzynarodowych uznano trwały pokój oraz zgodną współpracę między narodami. W zakresie celów pokoju przedstawiono następujące postulaty: uzyskanie granicy na zachodzie i północy gwarantujące Polsce szeroki dostęp do morza i bezwzględne bezpieczeństwo, nienaruszalność granicy wschodniej, odszkodowanie za poniesione straty na terenach zabużańskich (od strony sowieckiej), utworzenie konfederacji państw, której osią byłby związek polsko-czeski. Partie popierające rząd akceptowały przedstawione poglądy jednak obóz narodowy oceniał sytuacje najmniej realistycznie. Po zwycięskiej wojnie Polska miała się odrodzić jako państwo wielkie, mocarstwowe pokonując nie tylko Niemcy ale i Związek Sowiecki. Konfederacja Narodu wskazywała czynniki, które ułatwią odbudowę silnego państwa – osłabienie dwóch największych wrogów, tj. Niemców i Żydów. Nowa Polska dzięki temu byłaby narodowa, chrześcijańska i sprawiedliwa. Z kolei ON-R „Szaniec” postulował utworzenie państwa bardziej jednolitego narodowo.
Od samego początku SN lansowało ideę Imperium Narodu Polskiego, które składać sie miało z obszarów wpływów państwowych, narodowych i cywilizacyjnych oraz właściwego obszaru narodowego. W konsekwencji wpływów państwa na obszary słowiańskie powstałaby Polska Trzech Mórz. Konfederacja Narodu postulowała powstanie trzeciej siły w Europie jakim byłoby Imperium Słowiańskie mogłoby zrównoważyć dwa imperializmy. W kontekście bloków narodowych obok Imperium Słowiańskiego (na który składałyby się państwa środkowoeuropejskie, półwyspu bałkańskiego i państwa bałtyckie) powstać miały bloki: francusko-romański, iberyjski oraz północny. Integralną częścią koncepcji był podział Niemiec między wspomniane bloki. Sprawę Litwinów, Białorusinów i Ukraińców uznawano za wewnętrzną sprawę Polski (polityka państwa miała prowadzić do polonizacji tych ziem, natomiast Ukraina mogła powstać jedynie na wschód od Zbrucza). Po 1941 r., kiedy można było przewidzieć zmianę układu sił w powojennej Europie Bolesław Piasecki nie precyzował istoty i struktury wspólnoty słowiańskiej. Działacze ON-R „Szaniec” uważali, że Polska powinna pełnić rolę przewodniczki w bloku państw od Skandynawii po Turcję. Akcentowano również bardzo mocno potrzebę rewindykacji terytorialnych na zachodzie kosztem Niemiec, natomiast na wschodzie granica miała przebiegać według linii wyznaczonej traktatem ryskim. Jesienią 1943 r. konkretyzując plany federacji narodów słowiańskich podzielono cały pas na trzy człony, a najważniejszą rolę odgrywać miała Polska sfederowana ze wszystkimi państwami. Ruch Miecz i Pług widział Polskę nie tylko jako mocarstwo kontynentalne ale i morskie forsując koncepcję międzymorza bałtycko-czarnomorskiego państw zrzeszonych na zasadach dobrowolnej federacji, pełnej wolności i równości. W sprawach gospodarczych obóz narodowy przedstawił propozycje reparacji wojennych, które Niemcy mieli zapłacić Polsce za wywołana wojnę oraz doznane straty materialne i ludzkie. Niestety nie były one realne i racjonalnie uzasadnione. Cały obóz narodowy widział wręcz konieczność przekazania Polsce całego przemysłu zbrojeniowego Rzeszy (miał być przeniesiony do Centralnego Okręgu Przemysłowego), a ON-R „Szaniec” domagał sie nawet odszkodowań sprzed 1918 r.
Ugrupowania rządowe nie rezygnowały z terenów wyznaczonych traktatem ryskim i odrzucały zasadę etniczną przy wytyczaniu granicy wschodniej. Niezbędnym minimum miało być odtworzenie granicy sprzed 1939 r., a niektórzy publicyści obozu narodowego postulowali zdecydowane przesunięcie granic państwa na wschód, nawiązując do idei jagiellońskiej i międzymorza. Zagwarantować to miało możliwość pełnienia w Europie Środkowo-Wschodniej misji rzecznika narodów o niewykrystalizowanej świadomości narodowej. Według ośrodka rządowego Polska miała odzyskać Gdańsk i pozyskac Prusy Wschodnie i Śląsk Opolski. Plan maksimum (rewindykacja lub okupacja obszaru po linię Odry i Nysy Łużyckiej) miał być traktowany jako linię bezpieczeństwa państwa. Poglądy te dominowały przez cały czas wojny, jednak z różnym nasyceniem. Zarówno krajowe jak i emigracyjne ośrodki Stronnictwa Narodowego postulowały oparcie granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz „odzyskanie” Prus Wschodnich i Górnego Śląska. Podobny program postulował ON-R „Szaniec”, NSZ i Ruch miecz i Pług. Konfederacja Narodu granicę zachodnią widziała na Łabie, a przyznanie Polsce Kamerunu i Tanganiki wzmocniłoby pozycję Polski i jej zasoby surowcowe. Działacze umiarkowani skupieni wokół M. Seydy w pełni popierali projekt rządowy. Wszystkie organizacje obozu narodowego nie głosiły programu ekspansji na wschodzie i stały na stanowisku uznania granicy sprzed 1939 r. Ofensywa Armii Czerwonej spowodowała odejście od coraz bardziej nierealnej koncepcji Polski Trzech Mórz. Natomiast zarysowująca się utrata ziem wschodnich powodowała coraz mocniejsze żądania przyłączenia drogą rekompensaty i wymiany: Prus Wschodnich, Śląska i Pomorza Szczecińskiego jako niezbędny wymóg polskiej racji stanu.
Stronnictwo Narodowe najwięcej miejsca poświęciło polityce narodowościowej. Głoszono tezę, że zbyt duża liczba mniejszości destabilizuje państwo. Wysunięto propozycję pozbawienia mniejszości praw politycznych pozostawiając im tylko samorząd terytorialny i kulturalny. Opublikowane w październiku 1943 r. Stanowisko Stronnictwa Narodowego w sprawie ukraińskiej zapowiadało przyznanie Ukraińcom zakresu praw i swobód zależnych od ich stosunku do narodu polskiego. Pojawiły się równocześnie pomysły przesiedlenia wszystkich Ukraińców na teren Ukrainy radzieckiej. W ten sposób pozbytoby się elementu niepewnego jak i uzyskano nowe ziemie dla polskich rolników. Podobne w treści opinie formułowano wobec Białorusinów i Litwinów. Ci ostatni mogli również ulec polonizacji. Oderwanie od Związku Sowieckiego Białorusi i Ukrainy oraz związanie tych terenów politycznie i wojskowo z Polską osłabiłoby mocarstwowość sowiecką. Uznając to rozwiązanie za mało realne zakładano ściślejsze zespolenie z resztą kraju aby zapobiec w ten sposób działaniom odśrodkowym. Postulowano parcelację ziemi jedynie między polskich chłopów (wzmocniłoby to żywioł polski na Kresach Południowo-Wschodnich). Proponowano jednocześnie przesiedlenie ludności ukraińskiej w głąb kraju a na jej miejsce osadzenie ludności polskiej. Mniejszość białoruska miała otrzymać możliwość swobodnego rozwoju w granicach zgodnych z dążeniami i interesami całego państwa. Kwestia Wileńszczyzny miała zostać rozwiązana poprzez przekonanie społeczeństwa litewskiego, że związek z Polską leży w jego narodowym interesie, a Litwa miała być autonomiczną prowincją Rzeczpospolitej. Zupełnie inaczej odnoszono się do problemu żydowskiego. Potępiono holocaust, jednak zaistniałą sytuację uznano za zjawisko pozytywne. Docelowo opowiadano się za kompleksową, dobrowolną emigracją Żydów z ziem polskich. W stosunku do mniejszości niemieckej Stronnictwo Narodowe przewidywało przymusowe wysiedlenie. Dopuszczano wszystkie środki nie kolidujące z zasadami etyki chrześcijańskiej. Akcji tej nie traktowano jednak jako aktu zemsty, lecz jako niezbędny proces gwarantujący realizację interesów państwa polskiego.
Konfederacja Narodu opierając swój program wobec mniejszości na wizji Imperium Słowiańskiego nie dostrzegała potrzeby tworzenia narodowych państw Litwinów, Białorusinów i Ukraińców. Jednoznacznie też określili swoje postulaty w odniesieniu do ludności żydowskej. Tytuł jednego z rozdziałów założeń programowych nosił tytuł „Żyd nie wróci”. Opowiadano się więc za bezwzględną emigracją Żydów z Polski na przyznane przez społeczność międznarodową tereny kolonizacyjne. W 1942 r. obarczono Żydów odpowiedzialnością za wojnę, upadek narodu, masonerię, komunizm, rozkład inteligencji i nędzę mas. Podobnie jak inne organizacje podziemne Konfederacja opowiadała się za przesiedleniem mniejszości niemieckiej do kraju ojczystego. Również ON-R „Szaniec” nie przewidywał miejsca w Polsce dla innych mniejszości. Już w 1940 r. sformułowano postulat wysiedlenia do Niemiec całej ludności niemieckiej, zaś w stosunku do Żydów proponowano izolację poprzez tworzenie gett lub wysiedlenie poza granice kraju. Mniejszości słowiańskie miały zostać spolonizowane co spowodowałoby, że Polska stałaby się państwem jednolitym narodowo. Program Ruchu Miecz i Pług korespondował z postulatami Konfederacji Narodu i ON-R „Szaniec”.
Obóz narodowy, mimo zróźnicowania organizacyjnego miał dość jednoznaczne poglądy w sprawach mniejszości w powojennym państwie. Dążył do utworzenia państwa narodowego co zaprzeczało równouprawnieniu mniejszości narodowych. To z kolei prowadziło do przyjęcia tezy, iż interesy i prawa mniejszości muszą być podporządkowane interesom większości jaką jest naród polski.

Artykuł opracowany na podstawie:
Przybysz K., Polska Myśl Polityczna 1939-45. Zarys problematyki. Warszawa 2000