WIG – zarys historii

Z chwilą powstania Instytutu Wojskowo-Geograficznego w 1919 r., w jego składzie utworzono dwie niezależne komórki: Wydział Kartograficzny kierowany przez ppłk Zdzisława Jaworskiego i Zakład Reprodukcyjny, pod kierownictwem mjr. Zyg­munta Tymkowa. W owym czasie zadania Wydziału Kartogra­ficznego ograniczały się jedynie do gospodarki mapami pozosta­wionymi przez zaborców, spełniał on zatem niejako funkcję składnicy map. W roku 1920 wzrost zapotrzebowania na mapy, będący wynikiem walk prowadzonych na wschodzie, spowodował rychłe wyczerpanie zapasów. Podjęcie produkcji oryginalnych map polskich w tym czasie, z braku potrzebnych materiałów źród­łowych, odpowiednich przyrządów, doświadczenia, a nade wszyst­ko braku koncepcji co do skali, konstrukcji i szaty graficznej pol­skiej mapy wojskowej, było jeszcze zupełnie nierealne. Jedyną możliwością było podjęcie produkcji map na podstawie istnieją­cych materiałów kartograficznych pozostałych po zaborcach, czyli kontrreprodukcji map obcych. Do tego jednak również potrzebne były odpowiednie maszyny drukarskie wraz z oprzyrządowaniem i personelem fachowym. Ówczesna hala maszyn Zakładu Repro­dukcyjnego WIG-u, pracująca pod kierunkiem Stefana Cukrzyńskiego, składała się z dwóch maszyn płaskich o formacie A0 i jed­nej małej maszyny płaskiej formatu B2, otrzymanych „w spadku” po niemieckich okupantach, Ich łączna wydajność wynosiła kil­kaset odbitek jednokolorowych na godzinę. Natomiast przygotowanie maszyny do druku trwało około 2 godzin. Przy takim sprzę­cie wykonanie odpowiedniej liczby map było nie do zrealizowania. Zmusiło to WIG do współpracy z prywatnymi zakładami graficz­nymi. W jej wyniku do końca 1920 r. wydano bez mała 2 mln map jednobarwnych.

Doświadczenia z lat 1919—1920 stały się podstawą reorganizacji instytutu w 1921 r. Objęła ona również Wydział Kartograficzny.

Szefem wydziału pozostał nadal płk Zdzisław Jaworski. Wydział został podzielony na trzy referaty: kartograficzny, kierowany przez ppłk. Jana Winterowskiego, reprodukcyjny, pracujący po­czątkowo pod kierunkiem mjr. Zygmunta Tymkowa, a następnie mjr. Józefa Flecka oraz ewidencyjno-kartograficzny4.

Zadaniem Referatu Kartograficznego było opracowywanie i przygotowywanie do reprodukcji materiału kartograficznego. W skład referatu wchodziły grupy: konstrukcyjna, kartograficzna i rewizyjna. Zadaniem pierwszej z nich było opracowywanie kon­strukcji matematycznej map oraz podanie obliczonych danych liczbowych. Zagadnienie to było dość istotne, ponieważ mapy za­borców, stanowiące materiał podstawowy, wykonywane były w różnych skalach i wielkościach, a także z różnymi południkami początkowymi. Zachodziła więc konieczność przeliczenia tych da­nych i dostosowania ich do formatu mapy polskiej w skali 1:100 000 z początkowym południkiem Ferro.

Do zadań grupy kartograficznej należało opracowywanie karto­graficzne i generalizacja zdjęć oryginalnych i map reambulowanych według wymagań danej skali, jak również opracowywanie wszelkich map, planów, schematów itp. Dzieliła się ona na trzy działy: Mapy Polskiej (1 :25 000, 1 :100 000 i 1 :300 000), kontrreprodukcji i prac specjalnych. Zadaniem grupy rewizyjnej była ostateczna kontrola prac kartograficznych. Dzieliła się na: dział Mapy Polskiej i prac specjalnych, dział kontrreprodukcji i dział korekty kartograficznej.

Do zadań Referatu Reprodukcyjnego należało: wykonywanie płyt graficznych z przygotowanego przez Referat Kartograficzny materiału, drukowanie map oraz wykonywanie płyt archiwal­nych. Referat dzielił się na grupy: fotomechaniczną (fotografia, laboratorium chemiczne, kopiarnia, heliograwiura, retusz na szkle), litograficzną (grawernia, retusz na płytach) i grupę pras (prasy pośpieszne, ręczne, drukarnia, introligatornia, szlifiernia).

Referat Ewidencyjno-Kartograficzny zajmował się: prowadze­niem ewidencji wszystkich zmian zachodzących między pierwszym a następnym wydaniem mapy, wprowadzaniem tych zmian na arkusze ewidencyjne, a następnie na matryce, ustalaniem nazew­nictwa na opracowanych mapach, gromadzeniem, katalogowaniem i przechowywaniem materiału kartograficznego. Stosownie do powyższych zadań referat dzielił się na grupy: ewidencyjną, redak­cji opisowej i nomenklatury oraz archiwum.

Podana struktura organizacyjna Wydziału Kartograficznego do­tyczy lat 1921—19265. Po roku 1926 nastąpiły znaczne zmiany zarówno w liczbie, jak i organizacji referatów.

Ze składu Wydziału Kartograficznego został wydzielony Za­kład Reprodukcyjny i podporządkowany szefowi instytutu. Wy­działem Kartograficznym od 1.III.1926 r. kierował mjr Józef Szajewski. Wydział podzielono na cztery referaty. Referat Przygo­towawczy — składał się z działów: statystycznego, konstrukcyj­nego i archiwum map. Pracowało w nim 5 oficerów i 4 pracow­ników cywilnych. W Referacie Planów pracowało 3 oficerów i 10 kartografów cywilnych. Referat Map Taktycznych zatrudniał 5 oficerów i 15 kartografów cywilnych, a czwarty z referatów, zaj­mujący się opracowywaniem map strategicznych, zatrudniał 7 ofi­cerów i 14 pracowników cywilnych. Ponadto w ramach wydziału pracowała drukarnia podręczna, obsługiwana przez pracownika cywilnego. Ogółem w Wydziale Kartograficznym łącznie z szefem i pracownikami pomocniczymi pracowało 67 osób (21 oficerów i 46 pracowników cywilnych).

Zakład Reprodukcyjny posiadał jedynie personel cywilny. Skła­dał się z działów: laboratorium chemicznego, fotochemigraficznego, litograficznego, archiwum matryc i introligatorni. Wraz z kierownikiem i personelem pomocniczym pra­cowało w nim 23 osoby.

Trudno z całą pewnością powiedzieć, jak długo utrzymała się podana struktura organizacyjna, prawdopodobnie nie dłużej niż kilka czy kilkanaście miesięcy, ponieważ już w 1928 r. organizacja jest zupełnie inna.

Włączenie Zakładu Reprodukcyjnego do Wydziału Kartogra­ficznego nastąpiło prawdopodobnie w początkach 1928 r. Szefem wydziału został mianowany awansowany do stopnia podpułkow­nika Józef Szajewski. Wydział podzielono na dwa referaty: kar­tograficzny i reprodukcyjny. Kierownikiem Referatu Kartogra­ficznego był mjr Wiktor Brenneisen. W ramach tego referatu pra­cowały działy: przygotowawczy (kpt. Franciszek Biernacki), ewi­dencji kartograficznej, konstrukcji, planów czyli map szczegóło­wych (1 :25 000), mapy taktycznej (1 : 100 000), map operacyj­nych i innych (przeglądowej, samochodowej, Międzynarodowej Mapy Świata) oraz archiwum. Referatem Reprodukcyjnym kie­rowali kolejno: kpt. Stefan Sokołowski (do połowy 1928 r.), kpt. Lucjan Lejman (do września 1939 r.). W skład referatu wcho­dziło siedem działów: grawernia (retuszernia), fotografia, szlifiernia, przedruki, chemigrafia, maszyn drukarskich, laboratorium chemiczne (kpt. Alfred Bojarski) i zecernia. Podana struktura or­ganizacyjna wydziału odnosi się mniej więcej do lat 1928—1929. Lata 1926—1931 obfitowały w ciągłe zmiany i reorganizacje, ma­jące na celu wypracowanie najodpowiedniejszej organizacji. Po­szczególne źródła podają tak różne struktury organizacyjne i sta­ny osobowe, że dokładne ich ustalenie jest niemożliwe. Nie bę­dzie zapewne dużym błędem, jeżeli stan personalny Wydziału Kartograficznego w 1928 r. przyjmiemy w granicach 95 osób (w tym 25 oficerów), a dla 1930 r. — około 142 osób.

W latach 1926—1932 nastąpił znaczny wzrost parku maszyno­wego WIG-u. Początkowo, w 1927 r. zakupiono dwukolorową ro­tacyjną maszynę offsetową o wydajności 800 map na godzinę i dwie litograficzne maszyny płaskie dużego formatu. W latach 1930—1931 zakupiono w Niemczech dwie dwukolorowe maszyny offsetowe typu „PLANETA”. W roku 1932 sprowadzono an­gielski dwukolorowy offset typu „MAN”, o wydajności 1800 ark. na godzinę, sprzedając jednocześnie stary offset z 1927 r. oraz dwie stare maszyny litograficzne płaskie. W tymże samym roku zakupiono w Niemczech jednokolorowy offset typu „TERCJA”. Ogółem w 1932 r. WIG posiadał: trzy maszyny offsetowe dwuko­lorowe, jeden offset jednokolorowy, dwie płaskie maszyny lito­graficzne dużego formatu i jedną małego formatu. Rozbudowa parku maszynowego możliwa była m.in. dzięki otrzymaniu w 1930 r. nowych pomieszczeń, przystosowanych do prowadzenia prac reprodukcyjnych w budynku przy AL Jerozolimskich 91. Dotychczasowa hala maszyn mieściła się w sali gimnastycznej by­łej szkoły.