64. Grudziądzki Pułk Piechoty
W Inowrocławiu dnia 17 sierpnia 1919 roku powstał 64. grudziądzki pułk piechoty. Kadrą Pułku stała się, wydzielona przez 65. pułk piechoty „kompania obornicka”, mająca już poza sobą piękne tradycje bojowe z powstania wielkopolskiego. W początku października 1919 roku został całkowicie zorganizowany I batalion, a w listopadzie tegoż roku – II batalion. W lutym 1920 roku sformowano batalion IV. Jako III batalion wszedł w tym samym czasie do Pułku okryty sławą bojową i trudem dalekiej tułaczki „Oddział Murmański”. Pułk składał się prawie wyłącznie z żołnierzy pochodzących z byłego zaboru pruskiego. Twardy charakter, głęboko wkorzenione poczucie dyscypliny i ładu, obowiązkowość i solidarność, odbija się później w pracy bojowej Pułku. Cechować ją będzie zwartość i rzetelność. Ochotnik w wieku szkolnym wniósł do szeregów zapał i entuzjazm. Pułkiem w czasie wojny dowodził kapitan Ludwik Bociański: od 21 lipca 1919 roku do 28 października 1921 roku. Nazwa Pułku jest uzasadniona jego pochodzeniem terytorialnym i ścisłym związkiem z Grudziądzem, w którym Pułk organizował się, szkolił i przygotowywał do wojny. W pierwszych dniach maja 1920 roku 64. grudziądzki pułk piechoty wyruszył na front. Początkowo bataliony jego działały osobno i tak: I i II bataliony przeszły swój chrzest bojowy nad brzegami Dniepru forsując przyczółek mostowy pod Rzeczycą. Następnie Pułk — bez II i III batalionów został przerzucony na północ, by wziąć tam udział w powstrzymaniu majowej ofensywy sowieckiej. Wszedłszy w skład IV brygady piechoty Legionów, znajdującej się nad Berezyną, na północy od Borysowa. I batalion 64. pułku zajął odcinek pod wsią Horeły Łuh. Tu w dniu 23 maja odpiera siedem natarć rosyjskich ponosząc ciężkie straty. Wsparty odwodem brygady przechodzi do przeciwnatarcia odrzucając nieprzyjaciela. W dalszych walkach batalion zmienia parokrotnie pozycje walcząc na każdej z nich z uporem i męstwem. Przeszedłszy w dniu 28 maja na odcinek IV batalionu swego Pułku pod Leszczynami, bije się wraz z nim zażarcie nie pozwalając nieprzyjacielowi przeprawić się przez Berezynę. Po odrzuceniu nieprzyjaciela, w ramach polskiej kontrofensywy czerwcowej, na poprzednie stanowiska 64. grudziądzki pułk piechoty powrócił do Rzeczycy. W międzyczasie III batalion walczył nad Dnieprem i Prypecią. Najcięższy egzamin dla żołnierza, jakim jest odwrót, Pułk zdał chlubnie. Pod Nachowem Pułk walczył na dwa fronty z parokrotnie silniejszym nieprzyjacielem i w szeregu przeciwuderzeń odpiera go, szczerbiąc mu potężnie szeregi. Następnie bije się nad Ptyczą, pod Łunińcem i broni drogi odwrotu na Kobryń trzymając się mocno nad Jasiołdą. Tu stacza szereg bojów w trudnych warunkach taktycznych, spływa obficie krwią, ale spełnia swe zadanie. W obronie linii Bugu, Pułk stoczył pod Terespolem w dniu 3 sierpnia 1920 roku walkę wyjątkowo zaciętą. Nieprzyjaciel prosił wówczas o półtorej godziny rozejmu, by zebrać z pobojowiska swych ciężko rannych. Później nazwa i data tego boju zostały wypisane na sztandarze Pułku. Dnia 16 sierpnia 64. grudziądzki pułk piechoty pełen dumy i radości ruszył z nad Wieprza do kontrofensywy prowadzonej osobiście przez Wielkiego Marszałka. „Oficerowie i żołnierze, maszerujcie, a nie tylko Polska, ale cały świat będzie wam wdzięczny”, wołały rozkazy. Do tej wdzięczności Pułk ma pełne prawo. Zachowując stale pełną goto wość bojową, roznosząc napotykanego nieprzyjaciela. Pułk przebywał dziennie 50—60 kilometrów i 19 sierpnia osiągnął Węgrów, 21 sierpnia Czyżew i wreszcie dotarł do kresu pościgu – granicy niemieckiej. Następnie Pułk przechodzi do Ostrołęki, skąd został przerzucony w okolice Włodawy nad Bugiem, by wziąć udział we wrześniowej ofensywie polskiej w składzie 4. armii. Znowu terenami walk stają się dobrze znajome grudziądzanom błotno-lesiste obszary zachodniego Polesia. Teraz Jednak genialna ręka Pierwszego Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego odwróciła koleje wojny. Nieprzyjaciel się cofał, a Polacy nacierali. 64. grudziądzki pułk piechoty z zapałem przebywa trudna przestrzeń, forsując rzeki i kanały. Małoryta, Borki i Borysówka oto zwycięskie etapy krwawej pracy Pułku. Największym wyczynem bojowym Pułku w tym okresie jest walka, której nazwa i data zostaną kiedyś wyhaftowane srebrem na sztandarze, a dzień jej będzie wybrany na dzień święta pułkowego. Bój ten – to Dywin. Po zdobyciu tej miejscowości w dniu 14 września 1920 roku. 64. grudziądzki pułk piechoty znalazł się w obliczu czterech pułków sowieckich usiłujących w dwudniowych atakach, prowadzonych z rozpaczliwą odwagą, otoczyć Dywin. Dnia 16 wieczorem nieprzyjaciel osiągnął swój cel — o świcie miało się rozpocząć koncentryczne natarcie. 64. grudziądzki pułk piechoty uprzedza wroga, uderza nań jeszcze nocą i zmusza do panicznej ucieczki. Pod Dywinem Pułk zdobył 300 jeńców, 4 karabiny maszynowe i wiele materiału wojennego. W dalszym rozwoju polskich działań zaczepnych Pułk ściga nieprzyjaciela w ogólnym kierunku na Pińsk. Po sforsowaniu kanału Dniepr—Bug Rosjanie zaatakowali Pułk, jednak nie zdołali uzyskać powodzenia. Następnie 64. pułk osiąga Drohiczyn, skąd dociera pomyślnie do Nieświeża, gdzie zastaje go zawieszenie broni. Ogólna zdobycz pułku w czasie wojny wynosiła: jeńców 1500, dział 2, karabinów maszynowych 48 i 1 łódź pancerna. Na polach bitew śmiercią walecznych poległo 5 oficerów i 109 szeregowych. Za działalność i męstwo w obliczu nieprzyjaciela i wybitne zasługi bojowe zostało odznaczonych srebrnym krzyżem V klasy orderu wojennego Virtuti Militari 34 żołnierzy, a Krzyżem Walecznych 92 żołnierzy. Na sztandarze 64. pułku piechoty, obok napisu „Honor i Ojczyzna” jest umieszczony w dwuch przeciwległych rogach, herb miasta Grudziądza — kolebki Pułku. W dwuch pozostałych rogach, tj. w lewym górnym l prawym dolnym, na żółtej tarczy, rozpościera się dumnie herb Pułku. Został on nadany Pułkowi przez Naczelnego Wodza w dniu 5 listopada 1919 roku i jest herbem dawniejszego województwa malborskiego: przedstawia czerwonego orła ze złotą koroną na szyi: z prawej osady skrzydła wznosi się ramię rycerza dzierżące miecz. Sztandar ten został ufundowany przez miasto Grudziądz i powiaty grudziądzki i świecki Wręczenia dokonał generał dywizji Norwid-Neugebauer na nadwiślańskich stokach Grudziądza w dniu 22 września 1929 roku. Odznaka 64. grudziądzkiego pułku piechoty posiada formę białego krzyża pomorskiego, ze złotymi promieniami: w środku krzyża jest umieszczony herb Pułku. Znaki powyższe podkreślają ścisłą łączność Pułku z ziemią pomorską. Odznaka powyższa została zatwierdzona Dziennikiem Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 15/28 pkt. 177. Ponadto żołnierze Pułku noszą na patkach kołnierza herb Pułku.

cyt.: „Księga Chwały Piechoty”