59. Pułk Piechoty Wielkopolskiej
59 pułk piechoty wielkopolskiej przemianowano w dniu 17 stycznia 1920 roku z 5. pułku strzelców wielkopolskich, ten zaś powstał 8 lutego 1919 roku z 1. pułku grenadierów kujawskich, do którego wcielono uprzednio 2. pułk grenadierów kujawskich i batalion nadgoplański. Formacje te stworzono 7 stycznia 1919 roku w Inowrocławiu z wielkopolskich oddziałów powstańczych, zorganizowanych na przełomie grudnia 1918 roku i stycznia 1919 roku w Gnieźnie, Inowrocławiu, Kruszwicy, Strzelnie, Trzemesznie i miejscowościach okolicznych. Jednostki powstańcze składały się z ochotników: Polaków z byłej armii niemieckiej oraz nowozaciężnych – szczególnie „Sokołów” i harcerzy. Biorą one chlubny udział w oswobodzeniu Wielkopolski spod pruskiego jarzma: już w dniu 2 stycznia 1919 roku, po czterogodzinnym boju opanowują Strzelno i rozbrajają, dzięki zaskoczeniu – niemiecką załogę w Kruszwicy. Dnia 5 stycznia powstańcy, przy pomocy oddziału 31. pułku piechoty, natarli na Inowrocław, spotykając się z dzielnym oporem nieprzyjaciela, któremu w krwawej, cały dzień trwającej walce, wydzierali z największym wysiłkiem budynki wojskowe, pocztę i dworzec, zanim miasto zdobyli całkowicie. Raptownym natarciem Wielkopolanie wzięli Łabiszyn i tegoż dnia, to jest 11 stycznia 1919 roku, zagarnęli w okolicach Inowrocławia – Złotniki Kujawskie, gdzie Niemcy bronili się mężnie. W czasie ciągłych walk i potyczek z przeważającymi siłami niemieckimi dokonywa się dalsza organizacja Pułku, który zajmuje szeroki odcinek na północnym froncie wielkopolskim. 165 zabitych i 200 rannych w całorocznych walkach, oto danina krwi złożona dla utrwalenia granic zachodnich. W styczniu i w lutym 1920 roku Pułk uczestniczy w zajmowaniu Pomorza. Przerzucony w marcu 1920 roku, w składzie XXIX brygady 15. dywizji piechoty, na front przeciwrosyjski do Brodów, Pułk wyruszył później przez Miropol nad Słucz, gdzie stanął na odcinku 13. dywizji piechoty, przy torze kolejowym na Berdyczów. Stąd wykonał w nocy z 7 na 8 kwietnia pomyślny wypad na Kowaleńki, gdzie zdobył rosyjskie armaty. W końcu kwietnia 1920roku Naczelny Wódz Pierwszy Marszałek Polski Józef Piłsudski chcąc rozbić koncentrację sił rosyjskich na Ukrainie podejmuje działania zaczepne, znane pod nazwa wyprawy kijowskiej. 59. pułk piechoty wielkopolskiej w składzie swej dywizji bierze udział w tej operacji i wyszedłszy dnia 25 kwietnia z pozycyj wyjściowych w rejonie wsi Prywitów, przełamuje pięć linii obronnych nieprzyjaciela, przekracza tegoż dnia rzekę Teterew odrzucając nieprzyjaciela w kierunku Berdyczowa. Ścigając uchodzącego nieprzyjaciela Pułk wkracza do Kijowa, a następnie obsadza stanowiska na zachodnim brzegu Dniepru, na południe od Kijowa. Dnia 24 maja Pułk przeprowadza wypad na Rżyszczew uwieńczony wielkim sukcesem. Tymczasem Rosjanie, chcąc odciążyć położenie swych wojsk na Ukrainie, przeszli na północy do ofensywy zmuszając oddziały 1. i 4. armij polskich do odwrotu w ogólnym kierunku na Mołodeczno. Na pomoc, na front litewsko-białoruski pospieszyła w końcu maja 15.dywizja piechoty. Polskie działania kontrofensywne zakończyły się pełnym powodzeniem, a 59. pułk piechoty, po ustaleniu się frontu zajął pozycję w rejonie Dziedziłowicz. W dniach 16 i 17 czerwca 1920 roku Pułk przeprowadza zwycięski wypad na wschodni brzeg Berezyny, w okolice Domżeryc. Sforsowawszy śmiało rzekę oddziały Pułku w upartym boju dotarłszy pod Domżeryce znalazły tam silną załogę rosyjską. Ufny w przewagę liczbową, wsparty ogniem swej artylerii nieprzy-
jaciel przeszedł bezzwłocznie do przeciwnatarcia. W zaciętym boju Pułk odrzuca Rosjan i zdobywa Domżeryce. Dnia 4 lipca 1920 roku Rosjanie przechodzą do powtórnej ofensywy przełamując zmasowanymi siłami front polski na odcinku 1. litewsko-białoruskiej dywizji. 59. pułk piechoty wielkopolskiej, rzucony z odwodu do walki usiłuje powstrzymać napór wroga. Poniósłszy ciężkie straty i złożywszy dowody ofiarnego męstwa, Pułk wraz innymi oddziałami rozpoczyna odwrót. Doszedłszy w forsownych i wyczerpujących marszach nad dolną Szczarę. Pułk wydatnie współdziała z 1. litewsko-białoruską dywizją, broniąca uparcie Niemna w rejonie miasteczka Mosty. Przeciwnacierając Pułk powstrzymuje skutecznie nieprzyjaciela osłaniając skrzydło 1. litewsko-białoruskiej dywizji. W dalszym odwrocie Pułk dociera nad Bug, gdzie obsadza zachodni brzeg rzeki pod Drohiczynem. Tu w dniach od 1 do 4 sierpnia toczą się walki w których Pułk, raz po raz przeciwuderzając, odrzuca Rosjan na wschodni brzeg Bugu. Pamiętny udział 59. pułku w bitwie warszawskiej wyraził się przede wszystkim wkroczeniem do Mińska Mazowieckiego dnia 17 sierpnia 1920 roku, po dwukrotnym przełamaniu oporu nieprzyjaciela oraz, w kilka dni później, doszczętnym zniszczeniem oddziałów 5. dywizji rosyjskiej. Dywizja ta natknęła się na Wielkopolan w odwrocie na Zambrów i tylko jej szczątki przebiły się ku swoim. Dnia 22 sierpnia Pułk stoczył swój najsławniejszy bój o Łomżę, którą, dzięki bohaterskiemu sforsowaniu Narwi i zgnieceniu obrony fortów zdobył po całodziennej, bardzo ciężkiej walce, wyróżniając się niepowszednią odwagą i biorąc wielka zdobycz. Datę boju o Łomżę Pułk obrał później, jako dzień święta pułkowego. Walcząc następnie w obszarze Puszczy Białowieskiej. 59. pułk piechoty wykonał w dniu 10 września 1920 roku wypad, w okolicach Kamieńca Litewskiego, pobił i zmusił nieprzyjaciela do odwrotu. Ostatni, znaczny bój Pułku — to zażarta walka dnia 24 września 1920 roku z dywizją nieprzyjaciela o utrzymanie stanowisk pod Izabelinem, w okolicach Wołkowyska. Na wojnie Pułkiem kolejno dowodzili: dowódca oddziałów powstańczych podporucznik Paweł Cyms od 7 stycznia do 14 marca 1919 roku: pułkownik Wacław Przeździecki od 15 marca do 22 marca 1919 roku; major Stanisław Wrzaliński od 23 marca 1919 roku do 6 sierpnia 1920 roku, przy czym w lecie 1920 roku, przez krótki czas zastępował go pułkownik Władysław Grabowski; kapitan Marceli Cerklewicz od 7 sierpnia do 26 września 1920 roku: kapitan Konrad Golniewlcz od 27 września do 2 października 1920 roku i podpułkownik Maciej Mielżyński od 3 października 1920 roku do zakończenia działań wojennych. 59. pułk piechoty wielkopolskiej wziął w swych bojach kilka tysięcy jeńców oraz zdobył 15 dział, z górą 150 karabinów maszynowych i kilka samochodów pancernych. Na liście strat Pułku figurują nazwiska 4 oficerów i 366 szeregowych, którzy legli śmiercią bohaterów na polu chwały. Ponadto to w czasie powstania wielkopolskiego poległo bezimiennie 20 żołnierzy. Zaszczytne rany otrzymało około 1000 żołnierzy. Na piersiach żołnierzy jego zabłysło 22 krzyże orderu wojennego Virtuti Militari klasy V i 291 Krzyżów Walecznych. Ufundowany przez społeczeństwo Kujaw Zachodnich i Łomży sztandar, wręczył Pułkowi Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Stanisław Wojciechowski w dniu 4 sierpnia 1924 roku w Bydgoszczy. Na sztandarze widnieją nazwy miejscowości i daty głównych bojów oraz herby: Kujaw, Inowrocławia i Łomży. Odznaka pułkowa przedstawia w sposób alegoryczny złamanie pruskiej potęgi, połączenie ziem polskich i gotowość do ich obrony.

cyt.: „Księga Chwały Piechoty”