63. Toruński Pułk Piechoty
Dnia 30 maja 1919 roku powstał w Poznaniu 63. toruński pułk piechoty. Zawiązkiem Pułku była pierwsza kompania zachodnio-pruska, sformowana uprzednio w Inowrocławiu. Kompania ta po stoczeniu potyczki pod Tarkowem, została przydzielona czasowo do 5. pułku strzelców wielkopolskich, przy którym istniał Jednocześnie punkt zborny dla ochotników z Pomorza. Oni to wypełnili zorganizowany w ten sposób dnia 8 czerwca 1919 roku I batalion 63. pułku, przemianowany następnie na II. Miano I batalionu otrzymał wcielony do Pułku w dniu 11 czerwca batalion kapitana Meisnera. W połowie sierpnia organizacja Pułku była ukończona. Po przybyciu w styczniu 1920 roku do Torunia, napływ ochotników był tak duży, ze musiano stworzyć jeszcze jeden batalion, zwany IV lub sztabowym. 63. toruński pułk piechoty składał się przeważnie z ochotników z Pomorza. Batalion kapitana Meisnera posiadał ochotników z Czarnkowa i Szamotuł. Przed przybyciem do Pułku brał udział w powstaniu Wielkopolskim, bijąc się pod Rynarzewem, Ujściem i Notecią. Kadra pochodziła z armii niemieckiej. Wszystkich ożywiał duch gorącego patriotyzmu. Wielu spośród żołnierzy należało przed zaciągnięciem się do Pułku – do tajnej organizacji Pomorza. 63. toruńskiem pułkiem piechoty w czasie wojny kolejno dowodzili: kapitan Władysław Koczorowski od 18 czerwca 1919 roku do 30 sierpnia 1920 roku i od 23 września 1920 roku do 16 marca 1922 roku: ś.p. podpułkownik Leon Bernacik od 31 sierpnia do 23 września 1920 roku. Nazwa Pułku jest uzasadniona zarówno Jego pochodzeniem terytorialnym, Jak tym, że był on kadrowym Pułkiem dla pomorskiej dywizji, formującej się na obszarze, którego stolicą był Toruń. Początkowo Pułk nosił nazwę toruńskiego pułku strzelców. W marcu 1920 roku dywizja pomorska została przemianowana na 16. dywizję piechoty, a Pułk na 63. pułk piechoty: przydomek „toruński” został utrzymany. W połowie stycznia 1920 roku Pułk wziął udział w obejmowaniu Pomorza. Maszerując do Torunia Pułk odrzucił z drogi oddziały niemieckie usiłujące go zatrzymać. Wkrótce Pułk objął służbę na zachodniej granicy Pomorza. W pierwszych dniach maja 1920 roku Pułk przybył na front poleski i został przydzielony do 9. dywizji piechoty. W dniu 8 maja Pułk wyruszył ze swych stanowisk w obszarze Ostaszkiewicz z zadaniem osiągnięcia linii Dniepru. Przede wszystkim należało zdobyć silnie umocniony przez nieprzyjaciela Jelań. Przewaga liczbowa Rosjan, a zwłaszcza bagnistość terenu stwarzały trudne warunki walki. Pułk zwycięsko pokonuje te przeszkody i brawurowym natarciem czołowym wdziera się do Jełania, gdzie łamie zaraz przeciwnatarcie rosyjskie. Bój pod Jełaniem stworzył podwaliny pod sławę orężną Pułku. Dlatego też dzień 8 maja został później wybrany na święto pułkowe. Ścigając następnie nieprzyjaciela Pułk dotarł do Dniepru, przy ujściu Berezyny. Tu wszedłszy w skład XXXI brygady Pomorskiej zajął swój odcinek, rozwiązując zadanie obrony w formie czynnej. Śmiałe działania patrolowe i wypadowe, były dobrą szkołą dla młodego żołnierza. To też kiedy nieprzyjaciel zdołał 12 czerwca sforsować Dniepr, Pułk z takim impetem ruszył do przeciwnatarcia, że ledwie resztki oddziałów rosyjskich zdołały wrócić na wschodni brzeg rzeki. Następne próby przeprawienia się przez Dniepr, były w zarodku unicestwione. Dnia 18 czerwca Pułk oderwał się od nieprzyjaciela i rozpoczął wielki odwrót. Odpierając nacierających ze wszech stron Rosjan. Pułk w składzie swej macierzystej dywizji osiągnął w pierwszych dniach lipca rzekę Tremię. Tu zorganizował obronę, której wielokrotne ataki rosyjskie nie zdołały złamać. Chwilowe sukcesy nieprzyjaciela Pułk niweczył samorzutnymi przeciwuderzeniami poszczególnych kompanij. W dalszym odwrocie, wzdłuż kanału Ogińskiego i rzeki Jasiołdy, Pułk przebijając się pod Kobryniem stoczywszy ładną walkę pod Żabinką, wycofał sle nad Bug. Tu obsadził odcinek od ujścia rzeki Krzny do wsi Derło. Walki jakie wywiązały się na linii Bugu w pierwszych dniach sierpnia 1920 roku nacechowane były obustronną zaciętością. Rosjanie nacierali z niebywałą dotychczas odwagą. 63. toruński pułk piechoty bronił z uporem swych stanowisk, a jego pełne zapału przeciwnatarcia wystawiły dzielności żołnierza dobre świadectwo. Kilkodniowe krwawe boje nad Bugiem pochłonęły dużo ofiar i wyszczerbiły potężnie stan liczbowy Pułku, ale nie zdołały go załamać moralnie. Dowody swej gotowości bojowej złożył Pułk niezadługo. W związku bowiem z przegrupowaniem oddziałów polskich do bitwy warszawskiej 63. toruński pułk piechoty znalazł się w składzie swej dywizji nad Wieprzem, gdzie Wielki Marszałek koncentrował grupę uderzeniową, którą osobiście miał poprowadzić na skrzydło i tyły wojsk rosyjskich szturmujących Warszawę. Od dnia 16 do 25 sierpnia 1920 roku 63. pułk piechoty maszerował z zapałem w takt „wściekłego galopa” w kontrofensywie Wielkiego Marszałka. W kilka dni po osiągnięciu Łomży, Pułk został przerzucony do Włodawy. Złamawszy opór nieprzyjaciela w obszarze Kobrynia. Pułk wział następnie udział w ciężkich bojach pod Horodcem. Rosjanie skoncentrowali tam znaczne siły i bronili się z uporem. Warunki terenowe ułatwiały im zadanie. Obustronne straty były bardzo znaczne. Wreszcie dnia 23 września 63. toruński pułk piechoty, zdołał wedrzeć się do dworca kolejowego, położonego na wschód od miasta, tym samym los Horodca został przesądzony. W boju tym poległ dowódca 63. pułku ś.p. podpułkownik Leon Bernacik. Następnie Pułk ścigał nieprzyjaciela na Drohiczyn, poczym, już bez styczności maszerował dalej przez Nieśwież, nad rzekę Uszę. Tu zakończył swój udział w kompanii polsko-rosyjskiej 1920 roku. W czasie działań wojennych Pułk zdobył: 2000 jeńców, 4 działa i 34 karabiny maszynowe. Śmiercią walecznych padło: 6 oficerów i 83 szeregowych. Srebrnym krzyżem V klasy orderu wojennego Virtuti Militari zostało odznaczonych 26 żołnierzy, a Krzyżem Walecznych 74. Najważniejsze boje 63. toruńskiego pułku piechoty zostały wypisane na jego sztandarze. Obok, pomiędzy ramionami krzyża, znajdują się tarcze, a na nich na przemian: godła Pułku i herby miasta Torunia. Godłem Pułku, jest herb dawnego województwa chełmińskiego. Pułk przybrał je sobie, gdyż nie tylko wywodzi się sam z tej ziemi lecz był także pułkiem kadrowym pomorskiej dywizji. Godło Pułku jest dziś noszone przez wszystkich żołnierzy Pułku na patkach kurtek i płaszczy: znajduje się ono również na odznace pułkowej. Herb miasta Torunia został umieszczony na sztandarze dlatego, iż społeczeństwo tego miasta było fundatorem sztandaru. Wręczył go generał dywizji Władysław Sikorski w Toruniu dnia 3 maja 1922 roku. Odznaka pułkowa jest w kształcie krótkiego miecza. Nad jelcami znajduje się rok powstania Pułku, a niżej stylizowane cyfry Pułku.

cyt.: „Księga Chwały Piechoty”